بخشی از متن پاورپوینت شهر مشهد :
پاورپوینت شهر مشهد
مشهد مقدس دومین کلان شهر مذهبی جهان از هزاره‌ها و قرون گذشته یادگارهای بس افتخار آفرین از پیشینه‌ای پربارداشته و این مهم با وجود مضجع پاک و شریف ثامن الحجج حضرت علی بن موسی‌الرضا (علیه‌السّلام) به مانند نگینی درخشان در عالم تشیع و به عنوان پایگاه معارف دینی و رضوی تجلی دیگری یافته است. اکنون این شهر میعادگاه ارادتمندان اهل بیت (علیه‌السّلام) عصمت و طهارت و میلیون ها زائر و مسافر عاشقی است که از سراسر ایران و مناطق دیگر وارد این شهر می‌شوند.
فهرست مندرجات
1 - وجه تسمیه2 - موقعیت جغرافیایی و اقلیمی
3 - موقعیت جغرافیایی و طبیعی
4 - رشته کوه‌های مشهد
5 - آب و هوای مشهد
6 - ویژگی های اقتصادی
7 - ویژگی های فرهنگی
8 - تاریخچه مشهد
8.1 - مشهد پیش از اسلام
8.2 - مشهد در دوره اسلامی
9 - حوزه علمیه مشهد
9.1 - دوره اول
9.2 - دوره دوم
9.3 - دوره سوم
9.4 - دوره چهارم
10 - مدارس معروف مشهد
10.1 - مدرسه پریزاد
10.2 - مدرسه دو در
10.3 - مدرسه نواب
10.4 - مدرسه میرزا جعفر
11 - اماکن مذهبی و زیارتی مشهد
11.1 - آستان قدس رضوی
11.2 - آرامگاه خواجه ربیع
11.3 - آرامگاه خواجه اباصلت
11.4 - آرامگاه خواجه مراد
11.5 - مقبره پیر پالان دوز
11.6 - گنبد خشتی
11.7 - آرامگاه شیخ طبرسی
11.8 - آرامگاه شیخ حر عاملی
11.9 - آرامگاه شیخ بهائی
11.10 - بنای امام‌زادگان یاسر و ناصر
11.11 - بقعه امام زاده سید عبدالعزیز
11.12 - تخت امام و چشمه امام
11.13 - آستان مقدس امام زاده یحیی
12 - آثار و ابنیه تاریخی مشهد
12.1 - موزه مرکزی آستان قدس رضوی
12.2 - آرامگاه فردوسی
12.3 - آرامگاه نادر شاه افشار
12.4 - گنبد هارونیه
12.5 - گنبد سبز
12.6 - قلعه تاریخی پاژ
12.7 - مقبره امیر غیاث الدین ملکشاه
13 - پانویس
14 - منبع
وجه تسمیه
واژه مشهد به معنی شهود, حضور و شهادتگاه است و به این معانی به واژه (مشاهد) جمع بسته می‌شود. واژگان (مشهد) و (مشاهد) در عرف و اصطلاح سده 3 هـ.ق, بر قبور ائمه و اولیا و رجال اطلاق می‌شده است. چنان‌که در آن زمان, مشهد مرغاب در فارس و مشهد میهنه (آرامگاه ابوسعید ابوالخیر) و مشهد توس یا مشهد رضوی در خراسان وجود داشته است.
در اواخر قرن دوم ه.ق در محل مشهد کنونی دهکده‌ای به نام سناباد وجود داشت که توابع نوغان بزرگترین شهر ولایت توس به شمار می آمد. این آبادی نیز مانند دیگر قرا دارای قنات, قلعه یا محلی برای سکونت اهالی در مظهر قنات به نام سناباد بوده است. سر آب یعنی محل ظهور قنات سناباد مکانی بود که مردم مشهد از آنجا آب بر می داشته‌اند. در نزدیکی آن باغ وسیع و کاخ با شکوهی مشتمل بر تالارهای وسیع و گنبدی متعلق به حمید بن قحطبه واقع بوده که قنات از آن عبور می نمود تا ابن که پس از شهادت حضرت رضا (علیه‌السّلام), پیکر مطهر آن امام همام را در آب قنات سناباد غسل دادند و آن آب متبرک گردید.
حضرت علی بن موسی‌الرضا (علیه‌السّلام) پس از شهادت بدست مأمون عباسی در سال 202 هـ.ق در آرامگاه هارونی سناباد به خاک سپرده شد. از آن پس (سناباد نوغان) به نام (مشهدالرضا) خوانده شد و به مرور زمان بر پهنه آن به ویژه در زمان شاه تهماسب صفوی افزوده گشته و مردم توس به مشهد کوچ داده شدند و به مرور زمان نام مشهد بر این شهر ماندگار شد. گفتنی است که نام مشهد اولین بار توسط سلطان محمود غزنوی به این شهر داده شد.
بدین ترتیب سناباد که تا آن زمان دهکده‌ای بیش نبود به دلیل وجود مضجع شریف حضرت رضا (علیه‌السّلام) مورد توجه قرار گرفت و رو به آبادانی گذاشت و گسترش یافت. در حدود نیمه قرن سوم هجری علاقه‌مندان آل علی و مجاوران حرم مطهر به تدریج خانه هایی در اطراف حرم ساختند. بنا به نوشته مقدسی در قرن چهارم هجری پیرامون بقعه رضویه خانه‌های مسکونی وجود داشت که دژ مستحکمی نیز از آن محافظت می نمود. سپس عضدالدین فرامرزعلی دیوار محافظی به سال 515 ق برای ساکنان شهر بنیان کرد.
موقعیت جغرافیایی و اقلیمی
شهرستان کنونی مشهد به مرکزیت پاورپوینت شهر مشهد به وسعت 13130 کیلومتر مربع و جمعیت 2,210,528 نفر طبق سرشماری سال 1370 شمسی و تراکم نسبی 161 نفر در کیلومتر مربع با 2,071 آبادی در شمال شرقی خراسان واقع است. به لحاظ موقعیت در 59 دقیقه و 3 درجه تا 60 درجه و35 دقیقه طول شرقی و 35 درجه و 42 دقیقه تا 36 درجه و 59 دقیقه عرض شمالی قرار گرفته است. این شهر در انتهای جنوبی دشت توس واقع شده و از شمال و شمال شرق به ترکمنستان, شمال غرب به درگز, مغرب به چناران و نیشابور, جنوب غرب به ترتب حیدریه, جنوب به فریمان, جنوب شرق به تربت جام و شرق به شهرستان سرخس منتهی می‌شود.
شهرستان مشهد دارای 5 بخش است به نامهای:
1 - مرکزی به مرکزیت پاورپوینت شهر مشهد و دهستانهای: تبادکان, توس, کارده, میان ولایت, کنویست.
2 - احمدآباد به مرکزیت ملک آباد و دهستانهای: پیوه ژن, سرجام, میامی.
3 - طرقبه به مرکزیت طرقبه و دهستانهای: شاندیز, طرقبه.
4 - رضویه به مرکزیت شهرک رضوی شامل آبروان, پایین ولایت, میامی..
5 - کلات به مرکزیت کلات و دهستانهای: پساکوه, زاوین, کبود گنبد.
موقعیت جغرافیایی و طبیعی
پاورپوینت شهر مشهد که در شمال شرق ایران واقع است و مرکز استان خراسان رضوی است. این شهر در جنوب کشف رود واقع شده قریب 1015 متر از سطح دریا ارتفاع دارد و فاصله آن تا تهران 913 کیلومتر می باشد. مشهد بر سر راه‌های ترکستان و افغانستان و هندوستان و بلوچستان واقع شده و از شمال به کلات از شرق به شهرستان‌های سرخس و تربت جام, از جنوب به تربت حیدریه و از غرب به شهرستان‌های نیشابور و از شمال غربی به شهرستان درگز مربوط است. قبل از این که مشهد آباد شود توس مرکز خراسان بود و اهمیت بسزائی داشته است و راجع به آن در کتب معجم البلدان و نزهه القلوب چنین نوشته شده: توس شهریست در خراسان که بین آن و نیشابور ده فرسخ و مشتمل بر دو شهر است که یکی طابران و دیگری نوقان باشد. قرای توس از هزار متجاوز و آن در زمان عثمان بن عفان فتح شده و در آن قبر علی بن موسی الرضا و هارون الرشید می‌باشد.
[1] عمادزاده, حسین, زندگانی حضرت امام علی بن موسی الرضا (علیه‌السلام).
رشته کوه‌های مشهد
مهم‌ترین رشته کوه مشهد هزار مسجد است که در شمال شرق و شرق این شهر قرار دارد و مهم‌ترین قله آن به نام اژدرکوه در 30 کیلومتری مشهد واقع است. رشته کوه بینالود که در غرب و جنوب غربی این شهر سر برآورده است.
آب و هوای مشهد
آب و هوای مشهد معتدل و متغیر است و وزش باد ها بیشتر در جهت جنوب شرقی به شمال غربی است. بیشترین درجه حرارت در تابستان 35 درجه بالای صفر و کمترین آن در زمستان 15 درجه زیر صفر می باشد.
ویژگی های اقتصادی
فعالیت‌های اقتصادی مشهد متکی به خدمات, صنعت و کشاورزی است. مهم‌ترین محصولات کشاورزی مشهد غلات, چغندرقند و محصولات جالیزی است و معادن مهم آن نیز سنگ گچ, نمک, فلدسپات, کرومیت و سنگ مرمر می باشد. مهم ترین صنایع موجود در مشهد, غذایی, پوشاکی, چرم, تولید مصالح ساختمانی, صنایع فلزی و صنایع دستی است. تقریبا 40 درصد کل صنایع مشهد را صنایع غذایی به خود اختصاص داده است.
ویژگی های فرهنگی
پاورپوینت شهر مشهد خاستگاه اندیشه‌های سترگ و مردان بزرگ بوده است. از میان مفاخر بی شمار پاورپوینت شهر مشهد و شهر توس می توان به افرادی همجون حکیم ابوالقاسم فردوسی, محمد کاظم آخوند خراسانی, احمد دقیقی, شیخ طبرسی, محمد تقی ملک الشعرای بهار, ثنایی مشهدی, حر عاملی, خدیوجم, رستم ساعاتی, سلطان علی مشهدی, امام محمد غزالی, خواجه نصرالدین توسی, خواجه نظام الملک و مهدی اخوان ثالث اشاره کرد.
تاریخچه مشهد
پاورپوینت شهر مشهد یکی از شهر های بزرگ ایران و مرکز استان پهناور خراسان رضوی است. خراسان در زبان پهلوی خوراسان KHURASAN تلفظ می شود که به معنای سرزمین خورشید یا خاورزمین یا محل طلوع آفتاب است. سابقه تاریخی مشهد با شهر توس کاملا مرتبط است. مشهد امروز جز کوچکی از شهر نوغان است که بنا به اعتقاد باستان شناسان و براساس آثار یافت شده در اطراف کشف رود دارای پیشینه‌ای هشتصد هزار ساله می باشد. در افسانه‌ها آمده است که جمشید, از سلسله کیانیان توس را بنا کرد و به جانشین خود کیخسرو سپرد.
مشهد پیش از اسلام
گرچه تاریخ شکل‌گیری شهری با عنوان مشهد به آغاز قرن سوم هجری یعنی مقارن با شهادت و به خاک‌سپاری ییکر مطهر حضرت امام رضا (علیه‌السلام) در آن جا برمی‌گردد اما منطقه (توس) که مشهد کنونی در آن واقع است تاریخی دیرینه دارد. توس را از این رو بدین نام خوانده‌اند که بنیانگذار و نخستین حکمران آن, فردی به نام (توس بن نوذر) سپهبد نام‌آور کیخسرو پادشاه کیانی بوده است. از تاریخ این شهر در قبل از اسلام به جز افسانه‌ای چند آگاهی چندانی در دست نیست ولی با توجه به اسناد موجود می‌توان حدس زد که این شهر در اواخر حکومت ساسانیان یکی از مرزداری‌های سر راه گرگان و نیشابور به مرو و بلخ و از ولایت‌های مشهور در خراسان بزرگ بوده است.
مشهد در دوره اسلامی
به گفته تاریخ‌نویسان, هنگامی که یزدگرد سوم از برابر سپاهیان مسلمان عرب گریخت به خراسان روی آورد. سپاه مسلمانان به فرماندهی احنف بن قیس که مامور فتح خراسان بودند وی را تعقیب کردند. یزدگرد که آنان را به دنبال خویش یافت, راهی توس شد تا از کنارنگ توس مرزبان خود در آن خطه پناه بخواهد اما کنارنگ با این بهانه که از یک سو, توس گنجایش موکب بزرگ پادشاهی را ندارد و از سوی دیگر پناه دادن به پادشاه امکان یورش سپاه مسلمانان را افزایش می‌دهد, یزدگرد را از توس راهی مرو کرد. حاکم مرو نیز در آغاز به استقبال یزدگرد شتافت اما سرانجام از او رخ برتافت و آخرین شاه ساسانی در سال 31 هجری به دست آسیابانی در مرو کشته شد.
کنارنگ توس هم که حاکمی سودجو و عافیت‌طلب بود, با احساس خطر از سپاه مسلمانان طی نامهای از عبدالله بن عامر امان خواست و عهد کرد که اگر پیشنهاد او پذیرفته شود, در فتح نیشابور مسلمانان را یاری خواهد داد پس چنین کرد و به امارت نیشابور دست یافت. با این ترفند کنارنگیان به رغم فتح خراسان, همچنان نفوذ خود را در خطه توس حفظ کردند و تا پایان عصر اموی و چیرگی سپاه ابومسلم در سال 129 هجری, در آن جا ماندند و تنها پس از یورش سرداران ابومسلم بود که آن جا را رها ساختند.
در اوایل اسلام شهری به نام (مشهد) وجود نداشت و در محل فعلی این شهر, دهکده گمنامی بود که آن را(سناباد) می‌گفتند و جز اراضی توس بود. در سال 193 هجری قمری هارون الرشید خلیفه بزرگ عباسی از خراسان به ماورا النهر لشکرکشی کرد. هارون که برای رفع اغتشاش و اصلاح اوضاع نواحی خراسان به ایران سفر کرده بود در اثنا سفر بیمار شده و از دنیا رفت و در قصر (حمید بن قحطبه) که در این ناحیه قرار داشت به خاک سپرده شد. دو سال بعد مامون خلیفه عباسی پسر او رهسپار زیارت قبر پدر شد و در این سفر علی بن موسی (علیه‌السّلام) هشتمین امام شیعیان, با او همراه بود. مامون عباسی, امام رضا (علیه‌السّلام) را با توطئه‌ای به قتل رساند و برای سرپوش گذاردن بر عمل خویش او را نیز کنار قبر پدر خود به خاک سپرد و بقعه‌ای به روی هر دو قبر ساخت. چند سال بعد دهکده‌ای در اطراف بقعه پدید آمد و چون عقیده عموم مردم شیعه بر آن بود که هشتمین پیشوای آن ها با توطئه‌ای شهید شده بدان مناسبت آن دهکده را مشهد (MASHHAD) که به معنای محل شهادت است نامیدند. بعد ها در طول تاریخ به دلیل مهاجرت‌های پی درپی به این منطقه این شهر روز به روز وسعت یافت و توسعه یافت و آباد گردید.
این قبرها در کنار هم تا حدود سال 500 شکل و وضعی عادی داشت تا آن که به آن محل, پس از چندی عنوان (مشهدالرضا) داده شد (یعنی محل شهادت رضا یا شهود رضا) به طوری که نوشته اند اولین بار یک ضریح نقره‌ای توسط مردی از اهالی ایران که زرتشتی بود و هنوز مسلمان نشده بود, برای دور قبر درست شد زیرا وی در اثر توسل به آن حضرت از بیماری صعب العلاجی که داشت بهبود یافته بود و به منظور تجلیل و اظهار علاقه به آن حضرت و نیز جلب توجه مردم به آن امام بزرگوار به چنین اقدامی دست زد و این در زمان حکومت سلجوقیان بود.
ابن بطوطه در سفرنامه ی خود یادآور شده است که در 734 هجری از حریم رضوی دیدن کرده است که (به صورت صندوقی چوبین بود و از صفحاتی از نقره پوشیده شده بود.) در زمان صفویه که به جهاتی توجه به این گونه امور زیاد شد, برای اولین بار ضریحی طلاکوب برای آن قبر تهیه و نصب شد.
[2] گلزاده غفوری, علی, سرگذشت و شهادت هشتمین امام شیعیان امام رضا (علیه‌السلام), ص52.
در قرن دهم میلادی قسمت اصلی بقعه و ساختمان‌های اطراف آن ویران شد. سلطان محمود غزنوی در قرن چهارم هجری ساختمان جدیدی به روی هر دو قبر بنا کرد. پس از درگذشت تیمور لنگ, فرزند او شاهرخ در آبادانی و زیبایی مرقد امام رضا (علیه‌السّلام) سعی فراوانی کرد. مشهد از قرن شانزدهم میلادی که سلسله شیعی مذهب صفویان بر ایران تسلط یافتند و دارای تعصبات شدید ملی و مذهبی بودند رو به آبادانی و توسعه گذاشت. زیارت قبر امام رضا (علیه‌السّلام) از این زمان متداول گشت و در زمان شاه عباس اول بناهای دیگری به مرقد افزوده شد. در زمان نادرشاه افشار, مشهد به عنوان پایتخت وی, به حد اعلایی به رونق و آبادانی رسید.
حوزه علمیه مشهد
براساس برخی منابع, فعالیت‌های علمی در حرم امام رضا (علیه‌السّلام) در قرن‌های پیش از دوره صفویه نیز رواج داشته است و برخی عالمان بزرگ مثل ابن بابویه, شیخ طوسی, ابوعلی فضل بن حسن طَبْرِسی, ابوالبرکات محمدبن اسماعیل مشهدی, ابن ابی جمهور و خواجه نصیرالدین طوسی در این شهر سکونت داشته و محافل علمی تشکیل داده بودند. در دوران صفویه مهاجرت علمایی از جبل عامل به خراسان و پاورپوینت شهر مشهد مثل؛ حسین بن عبدالصمد حارثی, پدر شیخ بهائی, شیخ حر عاملی و شیخ لطف الله میسی و توجه دولت صفوی به مسئله تعلیم, تعلم و تبلیغات دینی و ساخت مدارس دینی در خراسان باعث توسعه و تقویت محافل علمی شد و حوزه علمیه مشهد به حوزه علمی پرمایه و نیرومندی تبدیل شد.
در دوران قاجار نیز به توسعه و تقویت حوزه علمیه مشهد رسیدگی می‌شد. حوزه علمیه مشهد پس از انقلاب مشروطه که واقعه گوهرشاد رخ داد, و خاصه پس از مهاجرت دو روحانی دانشمند به مشهد, آقازاده خراسانی, فرزند آخوند خراسانی, و حاج آقا حسین قمی (متوفی 1326ش) که هر دو درس خوانده نجف اشرف بودند, و نیز شیخ مرتضی آشتیانی, به ویژه از حیث دروس خارج فقه و اصول بیش از پیش رونق گرفت.
این حوزه تحت زعامت علمای بزرگی چون حاج آقا حسین قمی و آقازاده خراسانی در دوره پهلوی اول در موارد متعدد به علمکردهای گوناگون سیاسی و اجتماعی حکومت که با شئونات دینی جامعه منافات داشت واکنش نشان داد. احیای دوباره حوزه علمیه مشهد پس از سقوط رضاشاه به طور خاص مرهون کوشش‌های سه شخصیت علمی برجسته یعنی میرزا احمد کفایی, شیخ مرتضی آشتیانی و میرزا مهدی اصفهانی بود. مهاجرت آیت الله میلانی تحول و جهش علمی و دینی این حوزه را بیش از پیش استوار و ارتقا بخشید, وی در جهت ساماندهی حوزه کارهای مهمی انجام داد. حوزه علمیه مشهد در جنبش‌های اجتماعی مثل؛ ملی کردن صنعت نفت, قیام 15 خرداد 1342, مخالفت با لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی و اصلاحات ارضی, اعتراض به تبعید امام خمینی (رحمه‌الله‌علیه) و پیروزی انقلاب اسلامی نقش داشت.
دوره اول
دوره اول حوزه علمیه مشهد خاص این شهر نیست, بلکه به خراسان بزرگ اختصاص دارد. چرا که این دوره عصر حضور امام رضا (علیه‌السّلام) را دربر می گیرد و امام تنها در یک شهر ساکن نبودند بلکه از مدینه تا خراسان در طی عبور از شهرهای مختلف به نشر معارف علوی اهتمام داشتند و [[|حدیث سلسله الذهب]] که در نیشابور ایراد شد یکی از آن موارد است.
عصر رضوی برابر با نهضت ترجمه بود و این مساله باعث رویارویی دو نوع اندیشه متضاد شد که امام رضا (علیه‌السّلام) در مکتب توحیدی خویش با مباحث کلامی به آن پاسخ می فرمود. از جلمه مواردی که به دست ما رسیده است عناوین ذیل است:
1- مقابله با تشبیه و تجسیم خداوند
2- توصیف صفات الهی
3- مقابله با اندیشه رؤیت خداوند
4- مساله بدا و ... که این همه مناظرات و احتجاجات امام تدوین و شرح شده و دیدگاه اسلام را در مبحث الهیات بیان داشته است.
دوره دوم
پس از شهادت هشتمین پیشوای شیعیان در ایران, ایشان در قریه‌ای از قرا توس به نام (سناباد) مدفون گردید و شیعه از آن پس این نقطه را مرکز علمی فرهنگی خویش قرار داد و با ایجاد حلقات درس در کنار تربت آن امام بر رونق منطقه افزوده گشت. این دوره از قرن سوم تا نهم هجری را شامل می‌گردد که در آن بزرگانی بسان شیخ طوسی و شیخ طبرسی (متوفی 584 ق.) می‌زیسته‌اند.
[3] آقابزرگ تهرانی, محمدمحسن, طبقات اعلام الشیعه, ج2, ص216-217.
لیکن اوضاع آشفته این دوره با روی کار بودن دولت‌های سنی مذهب و رجال سخت‌گیر آنها مانند خواجه نظام الملک و وجود جنگ‌ها و حملات وحشیانه تیموریان و مغولان, باعث رکود علمی در این حوزه گردیده است. با وجود این همه حملات نظامی و فرهنگی کتاب وزین (مجمع البیان فی تفسیر القرآن) اثر شیخ طبرسی در این دوره از حوزه علمیه مشهد نگارش یافته است.مدارسی که در این دوره در مشهدالرضا (علیه‌السّلام) وجود داشت عبارت بودند از:
1- مدرسه مشهد امام رضا (علیه‌السّلام)
2- مدرسه بالاسر
3- مدرسه پریزاد
4- مدرسه دو در
5- مدرسه امیر سیدی.
[4] سلطانزاده, حسین, تاریخ مدارس ایران, ص204-209.
دوره سوم
این دوره از قرن دهم تا سیزدهم را شامل می گردد. (گویا در قرن دهم با وجود توجه فراوانی که به مشهد از جنبه مذهبی می شد, حوزه علمیه این شهر چندان رونق نداشته و علمای معروف در آن حوزه به تدریس اشتغال نداشته‌اند و شاید به همین جهت بوده که مدارس علمی آن از دو یا سه مدرسه قدیمی تجاوز نمی‌کرد و مدرسه جدیدی در آن بنیاد نشده است. علمای معروف مشهد در این قرن, یکی (ملاعبدالله شوشتری) (متوفی 997ق.) است که به دست ازبکان در هرات به قتل رسیده و دیگری (مولانا محمد رستمداری ) (متوفی اوایل قرن یازدهم) که نامه‌اش به علمای ازبک به تفصیل در مجالس المؤمنین و مطلع الشمس نقل شده و گواه دانش و قدرت علمی اوست.
در قرن یازدهم وضع حوزه تفاوت زیادی یافته و علما و مدرسان معروف در آن به تدریس مشغول شده اند. مدارس متعددی بنا شده و طلاب و محصلین برای استفاده از هر سو گرد آمده اند. در حقیقت قرن یازدهم را می توان مبدا اهمیت و عظمت حوزه علمی مشهد دانست. مخصوصا در نیمه دوم این قرن, حوزه مشهد از لحاظ کثرت علما و مدرسین در ردیف حوزه های مهم شیعه قرار گرفت و طلاب از شهرهای دیگر به آن رو آوردند و حتی مدرس بزرگ و معروفی همچون (مولانا محمد باقر) معروف به (محقق سبزواری) مؤلف دو کتاب, ذخیره و کفایه در فقه که در اصفهان دارای مقام ریاست علمی و ملقب به شیخ الاسلام بود, در اواخر این قرن به مشهد هجرت کرد و مدرسه قدیمی (سمیعیه ) را - که از آن پس به نام او (باقریه) نامیده شد و تاکنون به این نام باقی است تجدید بنا نمود و خود در آن به تدریس و تربیت شاگردان مشغول شد.
[5] خامنه‌ای, سیدعلی, رهبر معظم انقلاب اسلامی, گزارشی از سابقه تاریخی و اوضاع کنونی حوزه علمیه مشهد, ص15- 16.
از دیگر رجال علم و دانشمند شیعه که در این دوره حوزه علمیه مشهد را رونق بخشیدند, شیخ محمد حر عاملی (متوفی 1104 ق.) است که با تالیفات خویش بسان (وسائل الشیعه) و (اثبات الهداه) در تدوین احادیث فقهی شیعه امامیه و اثبات حقانیت امامان معصوم (علیه‌السّلام) تلاش بلیغ نموده و کتاب حدیثی او تا زمان ما مورد رجوع فقهای امامیه است و محدث نوری با تدوین کتاب مستدرک به تکمیل آن همت گمارده است.
دوره چهارم
این دوره دو قرن چهاردهم و پانزدهم قمری را شامل می گردد. در این دوره حوزه علمیه مشهد در علوم عقلی و ادبی پیشرو تمامی حوزه های علمیه شیعه بوده است. هرچند فقه و اصول در حوزه نجف از رونق بیشتری برخوردار بوده و طلاب برای آموزش سطوح عالی و اخذ اجتهاد راهی حوزه نجف اشرف می شده اند. از دیگر مسائلی که در این دوره پیش آمد, تاسیس حوزه علمیه قم در سال 1340 ق. است که باعث تحت الشعاع قرار گرفتن حوزه علمیه مشهد گردید.
این دوره مقارن با نهضت اسلامی تنباکو, انقلاب مشروطیت, قیام گوهرشاد و انقلاب اسلامی است. در حقیقت نام گوهرشاد از حوزه علمیه مشهد برخاسته است. رهبری این قیام اسلامی را مراجع تقلید مشهد بر عهده داشتند. حاج آقا حسین قمی که در سال 1331 ق از نجف به خراسان آمد و به تدریس خارج فقه و اصول اشتغال داشت در مقابل افکار غرب‌گرایانه رضاخان ایستاد تا آنکه به سال (1354 ق - 1314 ش) از ایران به عراق تبعید شد. و حاج میرزا محمد کفایی خراسانی, معروف به (آقازاده ) (فرزند آخوند ملا محمد کاظم خراسانی) نیز در این نهضت نقش فعال داشت. از این رو وی نیز به یزد تبعید گردید.
تبعید فقهایی چون حاج آقا حسین قمی و حاج میرزا محمد کفایی خراسانی حوزه علمیه مشهد را از دانشمندان درجه اول خالی و دوران فترت و رکود علمی به این حوزه دیگر بار روی آورد. این رکود علمی از ناحیه دیگری نیز تشدید شد و آن مخالفت (میرزا مهدی اصفهانی) با فلسفه و عرفان اسلامی بود. چرا که حوزه علمیه مشهد پیش از آنکه حوزه‌ای فقهی و اصولی شناخته شود, حوزه ای فلسفی بود که با بنیانگذاری مکتب ضد فلسفه, حوزه مشهد از این فضیلت نیز بی بهره شد. این رکود تا ورود آیت الله العظمی سید محمد هادی میلانی ادامه داشت. تا اینکه ایشان به سال 1373 ق. به منظور زیارت به مشهد الرضا (علیه‌السّلام) آمدند و خواهش علمای حوزه مشهد را پذیرفته با تدریس خویش به حوزه مشهد رونق بخشیدند. آیت الله میلانی از شاگردان میرزای نائینی, حاج آقا حسین قمی و شیخ محمد حسین اصفهانی (کمپانی) بود وی توانست با حضور خویش حوزه مشهد را به عصر شکوفایی و آن را در ردیف حوزه های رایج شیعه قرار دهد.
مدارس معروف مشهد
شهر مقدس مشهد دارای مدارس متعددی است که هم از لحاظ دینی و هم از لحاظ تاریخی و فرهنگی, دارای اهمیت می‌باشند.
مدرسه پریزاد
این مدرسه که به پریزاد خانم, ندیمه گوهرشاد منسوب است به سال 823 هجری قمری در نزدیکی مسجد گوهرشاد ساخته شده است. پریزاد مدرسه‌ای کوچک و 4 ایوانی مشتمل بر غرفه‌ها و حجره‌هایی می باشد و تزئینات آن عبارت است از: آجرکاری سردر ایوان ها و کاشیکاری با نقوش اسلیمی بر سردر غرفه های همکف مدرسه.
مدرسه دو در
این بنا در جوار حرم مطهر و مقابل مدرسه پریزاد واقع است و بر اساس کتیبه سردر آن به سال 843 هجری قمری در دوران حکومت شاهرخ تیموری به همت غیاث الدین خواجه بهار ساخته شده است. این مدرسه 4 ایوانی بوده و مشتمل بر غرفه‌ها و حجره هایی در دو طبقه, دو گنبد فیروزه‌ای رنگ و تزئینات کاشی های معرق و یکرنگ است. این بنا در عصر صفوی 1088 مرمت گردیده است.
مدرسه نواب
این بنا به همت ابوصالح رضوی در دوره سلطنت شاه سلیمان صفوی به سال 1086 قمری بنا شده است. مدرسه نواب در خیابان شیرازی مشهد واقع گردیده که پس از تغییرات معماری, تجدید بنا شده است. بنای فوق شامل دو طبقه با 75 حجره می باشد که با کاشی های الوان مزین گردیده است.
مدرسه میرزا جعفر
این مدرسه در ضلع شمالی صحن انقلاب واقع گردیده و از بناهای با ارزش دوره صفویه به شمار می‌آید که به سال 1059 قمری به همت شخصی به نام میرزا جعفر سروقدی ساخته شده و سال 1285 قمری با کاشی های معرق و سبک معماری بسیار ممتازی تزئین گشته است.
اماکن مذهبی و زیارتی مشهد
شهر مقدس مشهد, اماکن مذهبی و زیارتی فراوانی دارد که مهم‌ترین آنها آستان منور و ملکوتی حضرت علی بن موسی‌الرضا (علیه‌السّلام) می‌باشد؛ از دیگر اماکن زیارتی شهر می‌توان به آرامگاه خواجه ربیع, آرامگاه خواجه اباصلت, آرامگاه خواجه مراد, مقبره پیر پالان دوز, گنبد خشتی و ...اشاره نمود.
آستان قدس رضوی
آستان قدس رضوی عظیم‌ترین و باشکوه‌ترین اماکن مذهبی ایران است که در این شهر واقع شده است. هر سال میلیون‌ها مسلمان از سراسر این کشور و سایر کشورهای اسلامی برای زیارت تربت پاک و مطهر آن بزرگوار به این شهر مشرف می‌شوند و اما در ذکر تاریخ ساختمان حرم مطهر آمده است که حمید بن قحطبه طایی فرمانده جنگ‌های بنی‌عباس علیه بنی‌امیه از طرف منصور و مهدی دو تن از خلفای عباسی به حکومت خراسان منصوب شد.
در این زمان میان نوغان و روستای سناباد باغی بزرگ برای خویش ساخت و در آن کاخی مجلل بنا کرد که تا آغاز قرن چهارم هجری پا بر جا بوده. هارون که برای سرکوبی شورش‌های خراسان به توس آمده بود, بیمار شد و برای استراحت و گذران دوران بیماری خود همین باغ را برگزید ولی از این بیماری برنخاست و در سال 193 هجری درگذشت و او را در درون همین باغ دفن نمودند. پس ازآن پسرش بر بالای آرامگاه او بقعه‌هایی ساخت و در سال 203 هجری که حضرت امام رضا (علیه‌السلام) به وسیله‌ی مأمون به شهادت رسیدند.
به دستور او آن حضرت را در کنار قبر پدرش هارون به خاک سپردند و از آن زمان به بعد مرقد مطهر امام رضا (علیه‌السلام) زیارتگاه شیفتگان جهان تشیع شد و به تدریج بر آبادانی اطراف آن افزوده گشت تا جای که بر اثر گستردگی, آبادانی‌های سناباد و نوغان را در خود ضمیمه کرد و به صورت شهری آباد و بزرگ درآمد که آن را مشهدالرضا (علیه‌السلام) خواندند (یعنی مکان شهادت امام رضا علیه‌السلام) و به مرور این نام در کلمه‌ی مشهد خلاصه شد. هم‌اکنون مشهد اولین و بزرگترین کلان شهر مذهبی ایران و دومین کلان شهر مذهبی جهان بعد از مکه معظمه و دومین کلان شهر ایران بعد از تهران است.
[6] بهروزیان, عباس, صد داستان از خورشید شرق, ص234.
آرامگاه خواجه ربیع
یکی از اماکن متبرکه مشهوره مشهد مقبره خواجه ربیع بن خثیم است که از زهاد ثمانیه بوده و از مشاهیر تابعین می باشد. ربیع بن خثیم از اصحاب پیامبر اسلام (صلی‌الله‌علیه‌و‌اله‌وسلّم) بوده که در آغاز خلافت حضرت علی (علیه‌السّلام) والی قزوین بوده است. سال درگذشت او را 61 تا 63 قمری نوشته اند. ابو یزید, رَبیع بن خُثَیم (یا خیثم) ثَوْری, از یاران عبد الله بن مسعود
[7] منقریی, نصر بن مزاحم, وقعه صفین, ص115.
[8] ابن‌کثیر دمشقی, اسماعیل بن عمر, البدایه و النهایه, ج8, ص237.
و به زهد, شُهره بود.[9] مزی, یوسف بن عبد الرحمن, تهذیب الکمال فی أسما الرجال, ج9, ص72.
او را یکی از هشت زاهد مشهور اوائل اسلام به شمار آورده‌اند.[10] مزی, یوسف بن عبد الرحمن, تهذیب الکمال فی أسما الرجال, ج9, ص73.
[11] ابو نعیم اصفهانی, احمد بن عبد الله, احمد بن عبد الله, حلیه الاولیا وطبقات الاصفیا , ج2, ص105.
زهاد ثمانیه عبارتنداز:1. ربیع بن خثیم؛
2. هرم بن حیان؛
3. اویس قرنی؛
4. عامر بن عبدقیس؛
5. ابومسلم خولانی؛
6. مسروق بن اجدع؛
7. اسود بن یزید نخعی؛
8. حسن بصری.
[12] مزی, یوسف بن عبد الرحمن, تهذیب الکمال فی أسما الرجال, ج24, ص219.
کشّی از (علی بن محمد بن قُتَیبه) روایت می‌کند که: وقتی از فضل بن شاذان از (زهاد هشت‌گانه) پرسیده شد؛ او ربیع بن خثیم را از جمله مقرّبان اصحاب امام علی (علیه‌السّلام) و زهاد و پرهیزکاران زمان خویش به شمار برد.
او هنگام جنگ صِفّین, با گروهی از قاریان به محضر امام علی (علیه‌السّلام) آمد و گفت: ما با وجود شناخت فضل و برتری تو, با این حال؛ در جنگ با معاویه تردید داریم و از طرفی تو و مسلمانان, از جنگ با مشرکان, بی نیاز نیستید. پس ما را به یکی از این مرزها بگمار تا در آنجا بجنگیم. امام علی (علیه‌السّلام) هم او را به فرماندهی گروهی از قاریان گماشت و آنها را به اطراف قزوین و ری, فرستاد.
[13] منقریی, نصر بن مزاحم, وقعه صفین, ص115.
[14] دینوری, ابو حنیفه احمد بن داود, الاخبار الطوال, ص165.
در این ماجرا ربیع بن خثیم گرچه از امام علی (علیه‌السّلام) که محور حق بود کاملاً جدا نشد, و در جای دیگری به انجام وظیفه پرداخت, اما همین مقدار تردید در برابر امیرالمؤمنین (علیه‌السّلام) نیز سزاوار نبود. اما به هر حال برخی از رجالیان او را ستوده‌اند. روایتی نقل می کند که حضرت