بخشی از متن پاورپوینت شهر نجف اشرف :
نجف
نجف از شهرهای مهم کشور عراق و سومین شهر مذهبی جهان اسلام است. این شهر علی‌رغم اینکه پیش از اسلام محل سکونت بوده است؛ در صده اول اسلام چندان قابل توجه و اهمیت نبوده؛ و در کنار شهر باعظمت کوفه قریه کوچکی به حساب می‌آمد که به نام ظهرالکوفه
[1] مجلسی, محمدباقر, بحار الانوار, ج100, ص242.
شناخته می‌شده است؛ اما با آشکار شدن مدفن مطهر حضرت امام علی (علیه‌السّلام) در قرن دوم هجری, این شهر چندان اهمیت و وسعتی یافته است که در حال حاضر شهر کوفه یکی از محله‌های آن به شمار می‌آید.
فهرست مندرجات
1 - موقعیت جغرافیایی2 - وجه تسمیه
2.1 - مکان مرتفع
2.2 - دریای خشک
3 - نام های دیگر شهر نجف
3.1 - الغریّ
3.2 - مشهد
4 - آب و هوای نجف
5 - ویژگی‌های شهر
6 - وضعیت اقتصادی و بازرگانی
7 - فضایل نجف در روایات
7.1 - روایت اول
7.2 - روایت دوم
7.3 - روایت سوم
7.4 - روایت چهارم
7.5 - روایت پنجم
7.6 - روایت ششم
7.7 - روایت هفتم
7.8 - روایت هشتم
8 - مهمترین اماکن زیارتی نجف
8.1 - حرم مطهر امیرالمؤمنین
8.2 - مقام حضرت زین العابدین
8.3 - مقام حضرت حجت و امام صادق
8.4 - قبرستان وادی‌السلام
8.5 - آرامگاه حضرت هود و صالح
8.6 - آرامگاه کمیل بن زیاد نخعی
8.7 - مسجد حنانه
8.8 - تپه ثویّه
8.9 - آرامگاه شیخ طوسی
8.10 - مرقدصاحب جواهر
8.11 - مرقد کاشف‌الغطا
9 - اماکن تاریخی نجف
9.1 - قصر خُوَرنق
9.2 - قلعه نجف
9.3 - تکیه بکتاشیه
9.4 - مقبره ذی الکفل
9.5 - برج نمرود
10 - مزارات شهر نجف
10.1 - قبور انبیا
10.2 - قبرستان وادی السلام
10.3 - قبرهای صحابه و تابعین
10.4 - مقبره فقها و علمای دین
10.5 - مزار پادشاهان و رجال قاجاریه
11 - نجف در آینه تاریخ
11.1 - پیش از اسلام
11.2 - پس از اسلام
12 - تشکیل و توسعه حوزه علمیه نجف
12.1 - دوره تکوین و تثبیت
12.2 - دوره تبعیت و رکود
12.3 - دوره محقق اردبیلی و شاگردان او
12.4 - دوره اخباریان و افول آنان
12.5 - دوره زعامت علمی
13 - مساجد مشهور نجف
13.1 - مسجد حنانه
13.2 - مسجد عمران بن شاهین
13.3 - مسجدصفه‌الصفا
13.4 - مسجدالخضرا
13.5 - مسجد شیخ طوسی
13.6 - مسجد شیخ انصاری
13.7 - مسجد هندی
13.8 - مسجد شیخ طریحی
13.9 - مسجد شیخ شوشتری
13.10 - مسجد میرزای شیرازی
14 - مدارس علمیه نجف
14.1 - مدرسه مقداد سیوری
14.2 - مدرسه ملا عبداللَّه
14.3 - مدرسه صحن شریف
14.4 - مدرسه صدر
14.5 - مدرسه معتمد
14.6 - مدرسه مهدیه
14.7 - مدرسه قوام
14.8 - مدرسه ایروانی
14.9 - مدرسه میرزا حسن شیرازی
14.10 - مدرسه میرزا حسین خلیلی
14.11 - مدرسه بزرگ آخوند خراسانی
14.12 - مدرسه بخاری
14.13 - مدرسه کوچک آخوند خراسانی
14.14 - مدرسه قزوینی
14.15 - مدرسه بادکوبه‌ای
14.16 - مدرسه سید کاظم یزدی
14.17 - مدرسه هندی
14.18 - مدرسه دار الحکمه
14.19 - مدرسه دار العلم
14.20 - مدرسه (دانشگاه دینی نجف)
14.21 - مدرسه بزرگ بروجردی
15 - کتابخانه‌های نجف
15.1 - کتابخانه علوی
15.2 - کتابخانه امام امیرالمؤمنین
15.3 - کتابخانه آیت‌اللَّه حکیم
15.4 - کتابخانه حسینیه شوشتری‌ها
15.5 - کتابخانه شیخ آقا بزرگ تهرانی
15.6 - کتابخانه مدرسه صدر
15.7 - کتابخانه امام حسن مجتبی
16 - پانویس
17 - منبع
موقعیت جغرافیایی
نجف در 165 کیلومتری جنوب غربی بغداد و 77 کیلومتری جنوب شرقی کربلا و 10 کیلومتری جنوب کوفه در مختصات 31. 99° شمالی و 44.33° غربی قرار گرفته و زاویه انحراف قبله آن 21 درجه و 52 دقیقه و 56 ثانیه است. وجود شهر باستانی حیره در مجاورت آن, که تمدن درخشانی در تاریخ عراق دارد, از سابقه تاریخی این منطقه خبر می‌دهد. وادی السلام در شمال و دریای خشک شده نجف در مغرب و صحرایی متصل به بادیه الشام که تا عربستان و اردن و سوریه ادامه دارد در مغرب آن واقع شده است. مساحت کل شهر 7500 هکتار است که از این میزان حدود 5000 هکتار بافت شهری است. در 80 سال اخیر از جانب شمالی, جنوبی و شرقی قلب تاریخی شهر توسعه یافته است. در سرشماری سال 2003 میلادی حدود 585000 نفر جمعیت داشته است.
وجه تسمیه
دو وجه تسمیه برای این نامگذاری ذکر شده است:
مکان مرتفع
نجف واژه‌ای عربی به معنای منجوف است. منجوف به مکانی مستطیل شکل و مرتفع گفته می‌شود که آب در اطراف آن جمع می‌گردد ولی بر سطح آن جاری نمی‌شود. این شهر را از آن رو نجف نامیده‌اند که نسبت به زمین های مجاور بلند, و به سبب آن که مستطیل شکل و یا دایره‌ای است, آب بر سطح آن جمع نمی شود. به گفته یاقوت حموی نجف ساحل دریای شور است که در قدیم به حیره متصل بود.
[2] حموی, یاقوت بن عبد الله, معجم البلدان, ج5, ص271.
[3] ابن منظور, محمد بن مکرم, لسان العرب, ج9, ص323.
دریای خشک
وجه تسمیه دیگر این شهر برگرفته از روایتی است که ابی نعیم از حضرت امام صادق (علیه‌السّلام) نقل کرده که آن جناب فرمودند: نجف همان کوهی بود که پسر نوح گفت: (سَآوِی إِلی جَبَلٍ یعْصِمُنِی مِنَ الْما ِ؛ بزودی بالای کوهی خواهم رفت که من را از غرق شدن در آب حفظ می کند.)
[4] هود/سوره11, آیه43.
و روی زمین کوهی بزرگتر و مرتفع تر از آن نبود, باری حق عزوجل به کوه خطاب فرمود: ای کوه, آیا از من به تو باید پناه برده شود؟ پس کوه بلافاصله تکه تکه گردید و به طرف بلاد و سرزمین های شام پرتاب و به ریگ‌های ریز و کوچکی مبدل گشت و سپس دریاچه‌ای پهناور در آن شکل گرفت که به (نی) اشتهار یافت.[5] مجلسی, محمدباقر, بحار الانوار, ج100, ص242.
این دریاچه با گذشت زمان به تدریج خشک شد و از این رو به آن (نی جَفّ) گفتند؛ یعنی دریای نی خشک شد.[6] شیخ صدوق, محمد بن علی, علل الشرائع, ج1, ص31.
بعد از آن مردم آن سرزمین را (نجف) خواندند زیرا ادا آن بر زبان‌شان سهل‌تر و آسان‌تر بود.[7] نمازی شاهرودی, حسن بن علی, مستدرک سفینه البحار, ج9, ص544.
[8] جزائری, سید نعمت الله, قصص الانبیا , ج1, ص90.
نام های دیگر شهر نجف
شهر نجف در لسان روایات و مردم به نام‌های دیگری هم خوانده شده است:
الغریّ
الغریّ در لغت به معنای نیک می‌باشد و غریّان
[9] ابن منظور, محمد بن مکرم, لسان العرب, ج15, ص122.
نام دو بنای مشهور نزدیک به کوفه بود که گفته می‌شد قبل از اسلام توسط منذر پسر امرئ القیس یکی از پادشاهان حیره بنا شده‌اند و حضرت علی (علیه‌السّلام) نیز در حوالی همان موضع به خاک سپرده شد. بعدها یکی از آن دو بنا ویران شده و لفظ الغریّ و نیز الغُریّان که تثنیه می‌باشد به کار برده شد.[10] مجلسی, محمدباقر, بحار الانوار, ج100, ص242.
[11] مجلسی, محمدباقر, بحار الانوار, ج100, ص232.
مشهد
در لغت به محل اجتماع مردم و مجمع افراد گفته می‌شود. مرقدهای مطهر ائمه (علیهم‌السلام) به دلیل آنکه همواره محل ازدحام و تردد زائرین از نقاط دور و نزدیک می‌باشند به مشهد موصوف شده‌اند. برای تمایز بین ائمه نام مبارک هر امام نیز پس از مشهد ذکر می‌گردد مثلًا گفته می‌شود مشهد الرضا (علیه‌السّلام) یا مشهد الحسین (علیه‌السّلام) و غیره, در عراق مشهد به‌طور مطلق به نجف اطلاق می‌گردد. سه نامی که ذکر شد یعنی نجف, الغری و مشهد در روایات و در لسان مردم به کار برده شده ولی نام‌های ذیل فقط در روایات بر نجف اطلاق شده است:
1- الطور؛
[12] مجلسی, محمدباقر, بحار الانوار, ج60, ص205.
2- ظَهر الکوفه؛
[13] مجلسی, محمدباقر, بحار الانوار, ج100, ص242.
[14] مجلسی, محمدباقر, بحار الانوار, ج52, ص325.
[15] مجلسی, محمدباقر, بحار الانوار, ج13, ص185.
3- الجودی؛
[16] مجلسی, محمدباقر, بحار الانوار, ج11, ص339.
[17] مجلسی, محمدباقر, بحار الانوار, ج100, ص226.
4- الرَبوه؛
[18] متقی هندی, علی بن حسام, کنز العمال, ج2, ص473.
5- وادی‌السلام؛
[19] مجلسی, محمدباقر, بحار الانوار, ج6, ص268.
[20] مجلسی, محمدباقر, بحار الانوار, ج100, ص234.
6- البانقِیا؛
[21] مجلسی, محمدباقر, بحار الانوار, ج44, ص17.
[22] مجلسی, محمدباقر, بحار الانوار, ج100, ص226.
[23] مجلسی, محمدباقر, بحار الانوار, ج100, ص227.
7- لسان شهر؛
آب و هوای نجف
هوای نجف در تابستان گرم و خشک است و اهالی آن به سرداب‌های زیرزمینی پناه می‌برند تا از گرما در امان باشند؛ این سردابه‌ها به شکلی بدیع و با عمق‌هایی متفاوت حفر شده‌اند. نجف, به لحاظ موقعیت جغرافیایی, در حقیقت مرز بین شهر و صحرا است. شهر آن کوفه و صحرا نیز شن‌زارهایی است که در اطراف, گرما و باد زیادی را برای آن به ارمغان می‌آورد و چنانچه بادهای داغ (سموم) بوزد دمای شهر را در برخی زمان‌ها به پنجاه درجه می‌رساند. در زمستان نیز سرمای گزنده و سوزناکی دارد و سرمای شهر بدان اندازه است که آب یخ می‌بندد. عرض نجف 32 درجه و3 دقیقه و 19 ثانیه شمالی و طول آن 44 درجه و 16 دقیقه و 36 ثانیه شرقی است و در حدود 7 متر از سطح دریا ارتفاع دارد. گرچه شهر نجف همواره به لحاظ آب در تنگنا و سختی بود؛ در بعضی زمان‌ها از جمله قرن هفتم از آب آن بیست هزار نخل آبیاری می‌شد.
[24] حموی, یاقوت بن عبد الله, معجم البلدان, ج5, ص271.
در عهد ساسانی در اطراف نجف دریاچه‌ای وجود داشته که پس از ظهور اسلام خشک گردیده, بعدها دوباره دریاچه‌ای پدید آمده, که تا حدود یک قرن پیش نیز وجود داشته ولی دولت عثمانی آن را خشکانیده است.ویژگی‌های شهر
در مجموع, نجف شهری شلوغ و پر جمعیت است که مساحت آن متناسب با جمعیتش نیست. بیشتر ساکنین نجف را اعراب طوائف عراق و عربستان تشکیل می‌دهند و افراد فراوانی از ملیت‌های مختلف نیز در آن سکونت دارند. مردم نجف در تمسک به احکام و آداب دینی و برپایی شعائر مذهبی کم‌نظیر هستند. به هنگام برپایی نماز جماعت, مساجد مملو از جمعیت می‌گردد برخی سنت‌ها و آداب اجتماعی همانند عیادت از بیمار, شرکت در مراسم تشییع جنازه و... جایگاه خاصی در نجف دارد برپایی مراسم عزا در ایام سوگواری و زیارت مرقد مطهر امام علی (علیه‌السّلام) از مهمترین شعائر شیعه بوده و در نجف با شکوه فراوان برگزار می‌گردد. هیئت‌های مختلف عزاداری نجف همه ساله به هنگام ایام سوگواری همانند عاشورا و 21 رمضان مجالس و مراسم عزای ویژه‌ای بر پای می‌دارند.
از محله‌های قدیم نجف می‌توان محلات: العماره, الحویش, البراق و المشراق را نام برد که در اطراف حرم امام علی (علیه‌السّلام) قرار دارند و از محلات جدید نیز می‌توان به محلات: حی الامیر, حی الغدیر, حی الجدیده, حی الصناعی, حی العلما , حی الحنانه و حی الاسکان, اشاره نمود. محله الغازیه جدیدترین و مهمترین محله شهر می‌باشد.
خیابان‌های مشهور این شهر نیز عبارتند از: شارع المدینه, شارع الرسول, شارع علی ابن ابی طالب (علیه‌السّلام), شارع الکوفه, شارع امام صادق (علیه‌السّلام) , شارع الخورنق, شارع الطوسی, شارع السور.
چهار بازار نیز به‌نام‌های القاضی, الحویش, الکبیر, المشراق در این شهر وجود دارد.
وضعیت اقتصادی و بازرگانی
در نجف صنعت‌های مختلفی رونق داشته, منسوجات نجف مشهور و عبای نجفی, مرغوب و مطلوب بسیاری از خریداران است که به دلیل تولید فراوان به شهرهای دیگر عراق نیز صادر می‌شود. زراعت در نجف بستگی به آب دارد چنانچه آب لازم تأمین شود می‌توان کشتزارهای فراوان در آن ایجاد کرد. تجارت نجف رونق فراوان داشته و تاجران حجاز, نجد, عمان, یمن و کویت با آن شهر در ارتباطاند. نجف همواره محل تردد و اقامت زائران و نیز مشتاقان علوم دینی است که این عامل در رونق تجارت آن تأثیری بسزا دارد. این شهر مدت زیادی در مسیر کاروان‌هایی قرار داشته که برای انجام مناسک حج از راه خشکی عازم مکه و مدینه بودند. این خصیصه نیز در ارتباط نجف با شهرها و مراکز تأثیر زیادی داشته است.
در منابع شیعه, روایات فراوانی درباره فضیلت و قداست سرزمین نجف آمده است, به همین جهت هر مؤمنی آرزوی زیارت این سرزمین و زندگی و دفن شدن در آن را دارد؛ زیرا بنا به گفته روایات, هر کس در این سرزمین مدفون شود, از عذاب قبر در امان است.
فضایل نجف در روایات
از شرافت این سرزمین مقدس آن است که حضرت ابراهیم (علیه‌السّلام) مدتی در آن سکونت نمود و آن زمین را از صاحبانش خرید, زیرا تمایل داشت حشر ارواح مدفونین در این سرزمین در زمین ملکی او باشد. حضرت علی (علیه‌السّلام) اراضی مابین خورنق از حیره تا کوفه را از صاحبان آنها خریداری نمود و برای این معامله هم شاهد گرفت. عده ای به آن حضرت عرض کردند: این سرزمین ها قابل استفاده برای زراعت نخواهد بود, فرمود: از رسول اکرم شنیدم که از کوفان (مجاورت کوفه, نجف) هفتاد هزار نفر بی حساب وارد بهشت می شوند و من علاقه داشتم اینها از زمین ملکی من محشور شوند. هم چنین آن حضرت به پشت کوفه (نجف) نظر افکند و این گونه به آن سرزمین خطاب کرد: دیدار تو خیلی خوش آیند است و از خداوند خواست تا آرامگاه‌اش را در نجف قرار دهد.
[25] مجلسی, محمدباقر, بحار الانوار, ج100, ص231.
از دیگر فضیلت‌های نجف آن است که پیکر حضرت آدم و نوح پس از رحلت بدان جا نقل مکان یافته و هود و صالح در این دیار دفن شده اند. از خواص خاک نجف هم این است که مدفون آن از مواخذه دو فرشته در شب اول قبر (نکیر و منکر) در امان است.
از مضمون این احادیث برمی آید که در محل کنونی نجف مکانی رفیع وجود دارد, زیرا نخستین بقعه‌ای که در آن خداوند را پرستش می نمودند این جا بود و خداوند در این وادی فرشتگان را امر فرمود که آدم را سجده کنند. نیز نقل کرده اند: هیچ مؤمنی در شرق و غرب عالم نمی‌میرد مگر آن که خداوند روحش را به سوی وادی السلام نجف محشور می‌کند. همچنین روایت شده است که نجف قطعه‌ای از کوهی است که در آن حضرت موسی (علیه‌السّلام) با خداوند تکلّم نمود, حضرت عیسی (علیه‌السّلام) به مقام قداست رسید, ابراهیم (علیه‌السّلام), خلیل خداوند گردید و حضرت محمد (صلی‌الله‌علیه‌و‌اله‌وسلّم) حبیب خدا شد. این جا مسکن و مأوای پیامبران بوده است.
[26] مجلسی, محمدباقر, بحار الانوار, ج 100, ص234.
[27] مجلسی, محمدباقر, بحار الانوار, ج 100, ص233.
[28] مجلسی, محمدباقر, بحار الانوار, ج 100, ص232.
در ادامه بعضی از این روایات آورده می‌شود:روایت اول
از امام امیرالمؤمنین (علیه‌السّلام) نقل است: (اول مکانی که در آن خدا را عبادت کرده‌اند ظهر الکوفه (نجف) است؛ زیرا در آن جا ملائکه به فرمان خداوند آدم را سجده کردند.)
[29] مجلسی, محمدباقر, بحار الانوار, ج100, ص232.
روایت دوم
گویند حضرت ابراهیم (علیه‌السّلام) در این شهر ساکن شد و با اقامت او برکت و رحمت بر این سرزمین نازل گردید.
[30] مجلسی, محمدباقر, بحار الانوار, ج100, ص226.
روایت سوم
از امام صادق (علیه‌السّلام) نقل شده است: (هفتاد هزار نفر از این سرزمین بدون حساب محشور می‌شوند.) امام علی (علیه‌السّلام) نیز این حدیث را به نقل از پیامبر اسلام (صلی‌الله‌علیه‌و‌اله‌وسلّم) روایت کرده است.
[31] مجلسی, محمدباقر, بحار الانوار, ج100, ص227.
روایت چهارم
از امام صادق (علیه‌السّلام) نقل شده است: (امیرالمؤمنین (علیه‌السّلام) نجف را مقدس و حرم اعلام کرد همان گونه که حضرت ابراهیم بیت اللَّه الحرام و پیامبر مدینه را حرم قرار داد.)
[32] آل محبوبه, جعفر بن باقر, ماضی النجف و حاضرها, ج1, ص14.
روایت پنجم
از امام صادق (علیه‌السّلام) نقل شده است: (ما شما را به ظهر الکوفه (نجف) سفارش می‌کنیم. در آن جا قبری است که هر بیماری به آن جا رود خداوند او را شفا می‌دهد.)
روایت ششم
از امام صادق (علیه‌السّلام) روایت است: (بخش وادی السلام نجف, باغی از باغ‌های بهشت است.)
[33] مجلسی, محمدباقر, بحار الانوار, ج100, ص234.
روایت هفتم
از امیرالمؤمنین (علیه‌السّلام) نقل است: (اگر پرده از روی شما بردارند, ارواح مؤمنین را می‌بینید که در این صحرا (صحرای نجف) دسته دسته هستند و به زیارت یکدیگر رفته و با هم سخن می‌گویند. روح هر مؤمنی در این جا و روح هر کافری در برهوت است.)
[34] مجلسی, محمدباقر, بحار الانوار, ج100, ص235.
روایت هشتم
نقل نموده اند: چون حضرت مهدی (عجّل‌اللّه‌تعالی‌فرجه‌الشریف) ظهور کرده و وارد کوفه شود, مردم خطاب به آن حضرت عرض می‌نمایند: ثواب نماز پشت سر شما با خواندن نماز به امامت رسول الله (صلی‌الله‌علیه‌و‌اله‌وسلّم) مساوی است و این مسجد گنجایش جمعیت ما را ندارد, لذا حضرت در نجف مسجدی وسیع احداث می کند که دارای درهای متعددی بوده و گنجایش نمازگزاران زیادی را داشته باشد. آن گاه امام فرمان می دهند: از پشت مرقد امام حسین (علیه‌السّلام) نهری منشعب سازند که در نجف جاری گردد و چون آن حضرت ظهور کند, سربازانش در کوفه, محل حکومتش مسجد کوفه, بیت المال و مسجد سهله, و خانواده آن حضرت در نجف اقامت خواهند داشت.
[35] مجلسی, محمدباقر, بحار الانوار, ج52, ص330.
[36] آل محبوبه, جعفر بن باقر, ماضی النجف و حاضرها, ج1, ص 12-11
[37] تاریخ نجف اشرف وحیره, ص 171 - 170.
مهمترین اماکن زیارتی نجف
مهمترین جایگاه‌های زیارتی این شهر عبارتند از:
حرم مطهر امیرالمؤمنین
امیرالمؤمنین علی (علیه‌السّلام) در رمضان سال 40 هجری پیوسته از شهادت خود خبر می‌داد و به اطرافیان خویش می‌فرمود: (از قضای الهی نمی‌توان گریخت.) شقی‌ترین مردم, یعنی ابن ملجم مرادی, در مسجد و در حالی که امام علی (علیه‌السّلام) در حال اقامه نماز بودند؛ به هنگام سجده, ضربه‌ای بر آن حضرت وارد نمود. امام (علیه‌السّلام) در شب بیست و یکم ماه رمضان سال 40 هجری با حضور خاندان, وصایای خود را بیان داشت, و به وصی خود چنین فرمود: (فرزندم حسن (علیه‌السّلام) با تو سخنی چند دارم, امشب آخرین شب عمر من است چون درگذشتم با دست خود مرا غسل ده و کفن کن و بر جنازه‌ام نماز بخوان, تمام این کارها را خودت شخصاً انجام ده, سپس جنازه‌ام را در تاریکی شب, مخفیانه دور از شهر کوفه به خاک سپار تا کسی از آن باخبر نشود).
و در وصیتی دیگر به حسن و حسین (علیهماالسّلام) فرمود: (هر گاه مرگم فرا رسید مرا در تابوتم گذارید و در حالی‌که عقب آن را به دوش گرفته‌اید حرکت کنید جلوی تابوت خود حرکت خواهد کرد. مرا به سمت غریین ببرید در آنجا صخره‌ای سفید خواهید دید که نورانی است آنجا را حفر کنید و مرا در آن مکان مدفون سازید).
آن دو بزرگوار همانگونه که پدرشان فرموده بود عمل کردند و پس از حفر مکان مورد نظر, نوشته‌ای در آنجا یافتند که بدین مضمون بود: (این مکانی است که آن را حضرت نوح (علیه‌السّلام) برای علی بن ابی‌طالب (علیه‌السّلام) فراهم کرده است). حسن و حسین (علیهماالسّلام) بعد از هموار کردن روی قبر و مخفی نمودن مکان آن در حالی‌که از احترام و عنایت خداوند بر پدرشان, آگاه شده بودند, با همراهان به خانه بازگشتند. فردای آن شب یعنی روز بیست و یکم ماه رمضان, مردم کوفه که مشتاق به تشییع و خواندن نماز بر پیکر مطهر امیرالمؤمنین (علیه‌السّلام) بودند به خانه آن بزرگوار مراجعه کردند. فرزندان علی (علیه‌السّلام) آنان را به آنچه انجام داده بودند آگاه ساختند و چون مردم خواهان معرفی مرقد او گشتند در پاسخ گفتند: (بنا به وصیت او محل دفنش را مخفی ساختیم.)
مردم و شیعیان کوفه که چنین دیدند, با قلبی محزون و شکسته به خانه‌های خود بازگشتند. امام (علیه‌السّلام) به فرزندان خود سفارش کرد که او را مخفیانه به خاک سپارند, زیرا می‌دانست دشمنان از هیچ کاری حتی شکافتن مرقد او خودداری نمی‌کنند و فرزندان و بستگان او برای جلوگیری از بی‌حرمتی به آن بزرگوار در برابر دشمنان می‌ایستند در نتیجه خونریزی و اختلاف در جامعه به وجود می‌آید. پیش بینی امام صحیح بود زیرا در دوران امارت حجاج ثقفی بر کوفه حدود 3000 قبر برای پیدا کردن مدفن علی (علیه‌السّلام) نبش گردید ولی موفق به کشف مدفن او نشدند.
[38] مشهد الامام علی (علیه‌السّلام) فی النجف, ص 121.
آستان مقدس حضرت علی (علیه‌السّلام) در مرکز شهر نجف قرار دارد که از یک گنبد طلایی عظیم و یک گنبد خانه و رواق های متعدد و یک صحن, با برخی ضمائم تشکیل شده است. نخستین ساختمان حرم مطهر در دوران هارون الرشید عباسی بنا گردید و پس از آن همواره در حال تجدید و عمران و توسعه بوده است. ساختمان امروزی از آثار صفویه است. گنبد عظیم و ایوان روح‌بخش آن, به دستور نادرشاه افشار با خشت‌های طلایی تزیین شده. آیینه‌کاری حرم به وسیله هنرمندانی از اصفهان در سال‌های دهه چهل شمسی انجام گرفت. قبر مطهر حضرت, درون صندوقی از خاتم و ضریحی نقره‌ای قرار دارد, صندوق خاتم از ساخته های دوران شاه اسماعیل صفوی است و از نفایس روزگار به‌شمار می‌رود. ضریح مطهر توسط هنرمندان هندی و چینی در سال 1345 ه.ق در هند به همت رهبر شیعیان اسماعیلی ساخته و تقدیم حرم مطهر گردیده است. گرداگرد مرقد منور را از چهار سو رواق دربرگرفته است که همگی به زیباترین شکل توسط هنرمندان ایران تزیین یافته است. حرم مطهر دارای صحن بسیار بزرگ و دل‌گشایی است که اطراف مرقد مطهر را دربرگرفته است. این صحن از ساخته های دوران صفوی است.
مقام حضرت زین العابدین
در نزدیکی حرم مطهر مکانی به مقام (امام زین‌العابدین (علیه‌السّلام)) مشهور است و گفته می‌شود که آن بزرگوار هرگاه به زیارت جدش امیرالمؤمنین می‌آمد در مکان مزبور اقامت کرده و از آنجا به بعد را با پای پیاده به حرم و مرقد جدش (که در آن دوران برای همه مشخص نبود و فقط خواص, محل قبر مطّهر را می‌دانستند) مشرف می‌شد. مکان دیگری در جوارصحن مطهر نیز به مقام امام زین‌العابدین (علیه‌السّلام) مشهور بود که به‌صورت مسجد در آمده و بسیاری در آن نماز می‌گذاشتند, مسجد مذکور در تعمیر و بازسازی ساختمان صحن و به‌هنگام گشودن درب غربی صحن از میان رفت.
مقام حضرت حجت و امام صادق
این دو مقام در گورستان وادی السلام قرار دارد و مردم به زیارت و نمازگزاردن در آن می پردازند. در روایتی از امام صادق (علیه‌السّلام) آورده‌اند که آن بزرگوار هنگامی که برای زیارت مرقد مطهر جدش وارد نجف گشت در سه محل نماز گذارده و توقف کردند و چون از آن سه مکان سؤال شد فرمودند:
مکان اول: مرقد جدم امیرالمؤمنین (علیه‌السّلام) بود.
مکان دوم: محل رأس الحسین (علیه‌السّلام) (مکانی که سر مطهر امام حسین (علیه‌السّلام) را هنگام انتقال به کوفه مدتی در آنجا بر زمین نهاده بودند.)
و مکان سوم: محل منبر حضرت قائم (عجّل‌اللّه‌تعالی‌فرجه‌الشریف) می‌باشد. از روایت فوق پی می‌بریم که در نجف مقامی به نام موضع منبر حضرت صاحب‌الزمان وجود دارد ولی به مشخصات آن مکان تصریح نشده است. در کنار مقام امام زمان (عجّل‌اللّه‌تعالی‌فرجه‌الشریف), مقام امام صادق (علیه‌السّلام) قرار دارد.
قبرستان وادی‌السلام
این قبرستان یکی از مقدس‌ترین گورستان‌های مسلمانان و شیعیان است و در روایات آمده: (هر مؤمنی در شرق یا غرب جهان دیده از جهان برگیرد به روح او ندا می رسد که به وادی السلام ملحق شو.) و بدین منظور فرشته‌ای است به نام (ملک نقاله) که ارواح مؤمنان را از سرتاسر جهان به این گورستان می آورد.
[39] الانوار, ج 97, ص 249- 250, 454.
این قبرستان در شمال شهر نجف واقع شده, 20 هزار متر مربع مساحت دارد و قدمت تاریخی آن بیش از هزار سال می‌باشد و شیعیان بسیاری از نقاط مختلف, در آن به خاک سپرده شده‌اند. عده زیادی قبل از مرگ وصیت می‌کنند آنان را به نجف برده و در قبرستان وادی‌السلام دفن کنند. از مهمترین وجوه اهمیت این قبرستان, همجواری آن با مرقد امام علی است.
در منابع شیعه از قبرستان وادی السلام بسیار سخن آمده و فضائل دیگری برای آن برشمرده شده است. گویا قدیم‌ترین روایتی که در این باره در منابع معتبر شیعی نقل شده, روایت کلینی (متوفای 328ق.) است که به امام علی (ع) رسیده و منابع بعدی نیز آن را بسیار نقل کرده‌اند. در این روایت, امام علی (ع) همراه یکی از اصحاب خویش, به وادی السلام می‌رود و در آنجا می‌فرماید: (... مَا مِنْ مُؤْمِنٍ یمُوتُ فِی بُقْعَهٍ مِنْ بِقَاعِ الْأَرْضِ إِلَّا قِیلَ لِرُوحِهِ الْحَقِی بِوَادِی السَّلَامِ وَ إِنَّهَا لَبُقْعَهٌ مِنْ جَنَّهِ عَدْنٍ؛
[40] الکافی, کلینی, محمد بن یعقوب ج5, ص600.
هیچ مومنی در جایی از زمین نمیرد مگر آن که به روح او فرمان دهند که به وادی السلام آید. اینجا, نقطه‌ای از بهشت است.) •مجلسی دوم روایتی نقل کرده که بنابر آن, پیامبر (ص) در شبِ معراج همراه جبرئیل به کوفه و وادی السلام رفته و در آنجا نماز گزارده است. بنابر این نقل, وادی السلام نمازگاه حضرت آدم و پیامبران بوده است.[41] بحار الانوار,مجلسی, محمدباقر, ج18, ص384.
همچنین روایت است که این مکان, نخستین جایی در زمین بوده که خدا را در آن عبادت کرده‌اند.
[42] بحار الانوار, مجلسی, محمدباقر, ج100, ص232.
آرامگاه حضرت هود و صالح
مقبره دو پیامبر بزرگ الهی؛ حضرت هود و حضرت صالح (علیهماالسّلام), در بخش آغازین گورستان وادی السلام واقع شده است. این دو مقبره از مکان‌های معروف و مشهور نجف می‌باشند. در زمان علامه بحرالعلوم (قدس‌سره) بنایی از گچ و سنگ بر روی آن دو مرقد مطهر ساخته شد. پس از گذشت حدود یک قرن ساختمان باشکوه دیگری در آن مکان بنا گردید, آن ساختمان در سال 1337 ه. ق تجدید بنا شد که هم اکنون باقی است.
آرامگاه کمیل بن زیاد نخعی
کمیل بن زیاد نخعی یکی از یاران خاص امیر مؤمنان (علیه‌السّلام) و از اصحاب سرّ حضرت بود که توسط حجاج ثقفی به شهادت رسید. آرامگاه او یکی از زیارتگاه‌های معروف نجف است. در این محل شخصیت‌های برجسته دیگری نیز دفن هستند. این آرامگاه در میان بزرگراه نجف - کوفه قرار گرفته و دارای صحن وسیع و گنبد بزرگی است. کمیل از یاران با وفای حضرت امام علی (علیه‌السّلام) بود و دعای کمیل که حضرت آن را به وی آموخت, مشهور است.
مسجد حنانه
این مسجد در محله‌ای بدین نام, در میانه بزرگراه نجف - کوفه قرار دارد, و جایی است که بنابر گفته روایات, هنگامی که سر امام حسین (علیه‌السّلام) در آن قرار داده شده, به ناله پرداخته و یا تعظیم کرده است, از این رو به حنانه مشهور است.
تپه ثویّه
ثویّه نام تلی در نزدیکی مسجد حنانه و نیز از اماکن مشهور نجف می‌باشد که برخی از شخصیت‌های اسلامی در آن مدفون هستند.
الف: رشید هجری از اصحاب و یاران فداکار امام علی (علیه‌السّلام).
ب: عمروبن حُمق خُزاعی از اصحاب و یاران حضرت علی (علیه‌السّلام)
ج: سلیم بن قیس هلالی از اصحاب و یاران امام علی (علیه‌السّلام) و مؤلف کتاب اسرار آل محمد (صلی‌الله‌علیه‌و‌اله‌وسلّم).
د: نصربن مزاحم منقری مؤلف کتاب وقعه صفین, که از مدفونین در ثویّه می‌باشند.
آرامگاه شیخ طوسی
شیخ طوسی که یکی از مشاهیر فقهای امامیه و مؤسس حوزه علمیه نجف است, در سال 460 ه وفات یافت و در خانه خود مدفون گردید, این مکان پس از مدتی تبدیل به مسجدی گردید که طی ده قرن گذشته یکی از مراکز تدریس حوزه نجف شمرده می شود. امروزه این مسجد به نام (جامع الشیخ الطوسی ) در شمال حرم مطهر و در 100 متری شمال آستان مقدّس علوی قرار دارد؛ این آستان مقدّس در نزدیکی یکی از درهای صحن مطهر واقع شده که درب شیخ طوسی (باب‌الطوسی) نام دارد و مشهور است که شیخ از این درب به حرم مطهر مشرف می‌گردید. همچنین خیابانی که در سال 1369 ه. ق احداث شده و از مقابل درب طوسی به سمت وادی السلام می‌رود به (شارع طوسی)- خیابان طوسی- نامگذاری شده است. در گوشه ای از این مسجد آرامگاه علامه آیت الله سید محمدمهدی بحرالعلوم قرار گرفته که از مشاهیر علمای امامیه و متوفای 1212 ه است.
مرقدصاحب جواهر
این آستان مقدّس مدفن شیخ محمد حسن اصفهانی نجفی مشهور به صاحب جواهر, از فقهای گرانقدر عالم تشیع می‌باشد و در محله (عماره) واقع شده است. آستان مذکور ساختمانی مجلل و گنبدی بزرگ دارد که کاشی‌کاری شده است و در کنار آن, مسجد صاحب جواهر واقع شده است.
مرقد کاشف‌الغطا
مرقد کاشف الغطا در محله (عماره) بر سر گذر سه کوچه قرار دارد. شیخ جعفر کبیر مشهور به کاشف‌الغطا در این مقبره به خاک سپرده شده است, شیخ اکبر یکی از مریدان شیخ جعفر این مقبره را بنا نهاد و بر حسب وصیت, خود نیز در آن دفن گشت.
اماکن تاریخی نجف
شهر مقدس نجف دارای آثار تاریخی فراوانی است:
قصر خُوَرنق
این قصر توسط نعمان بن امرؤالقیس, از پادشاهان لخم, برای اقامت یزدگرد یا بهرام در دو کیلومتری نجف ساخته شد. تا چندی پیش برخی از پایه‌های آن قصر باقی بود اما امروزه اثری از آن نیست.
قلعه نجف
نجف دارای قلعه‌ای مستحکم از عصر عثمانی‌ها بود که حاج محمد حسین خان صدر اعظم اصفهانی دیوار آن را تجدید کرده و دو در نیز برای آن گذارده بود. دروازه نجف در کنار دیوار قلعه قرار داشت و اطراف آن را بازارها تشکیل می‌دادند. یکی از راه‌های ورودی صحن نیز از همین قلعه باز می‌شد. به علت توسعه اطراف صحن, این قلعه تخریب شده و اثری از آن نیست.
تکیه بکتاشیه
در کنار صحن مطهر, تکیه‌ای توسط عثمانی‌ها ساخته شد که به فرقه بکتاشیه تعلق داشت و پیروان فرقه شیخیه در آن جا ساکن می‌شدند. تکیه بکتاشیه را برای توسعه حرم تخریب کرده‌اند.
مقبره ذی الکفل
در 40 کیلومتری جاده نجف - حله, در کنار فرات, در یک آبادی به نام (ذی‌الکفل) پیامبر بنی اسرائیل دفن شده است. این پیامبر چون کفیل یهودیان بود او را ذی‌الکفل می‌خواندند. در این آبادی قلعه آجری کوچکی است و قبر ذی الکفل داخل آن قرار دارد. یهودیان در قرن گذشته در آن منطقه بناهایی ساخته‌اند, ساکنان آن ناحیه که یهودی و عرب بودند, بعدها همه به فلسطین رفتند. هرساله زائران یهود از نقاط مختلف به این جا می‌آمدند و یک ماه در آن جا ساکن می‌شدند. در پشت این مقبره مسجدی است که گفته می‌شود چهار نفر از حواریان در آن جا به خاک سپرده شده‌اند و قبر دختر ذی‌الکفل هم آن جا واقع است.
برج نمرود
در کنار شط, بالاتر از آبادی ذی الکفل, تپه‌ای قرار دارد که بر فراز آن برجی از آجر ساخته شده و دارای سرداب و زیر زمین است. گویند حضرت ابراهیم را از این محل به آتش انداخته‌اند. این برج و تپه از آثار شهر باستانی بابل است و با وجود تخریب و فرسودگی هم چنان استوار مانده است.
مزارات شهر نجف
علاوه بر مرقد مطهر امام علی (علیه‌السّلام) در شهر نجف, مزارات دیگری نیز در این شهر وجود دارد.
قبور انبیا
قبر حضرت آدم, نوح, هود و صالح (علیهم‌السلام) در این شهر واقع شده است.
قبرستان وادی السلام
قبرستان وادی‌السلام, قبرستان کهن و تاریخی نجف اشرف, در شمال شرقی شهر واقع است و بیست کیلومتر مربع مساحت دارد. مقبره حضرت هود و صالح و قبر بسیاری از علما و سادات و همچنین مقام‌های امام مهدی (عجّل‌اللّه‌تعالی‌فرجه‌الشریف) و امام صادق (علیه‌السّلام) و امام سجاد (علیه‌السّلام) در آنجا است. برای این قبرستان فضایل زیادی نقل شده است از جمله:
امام علی (علیه‌السّلام) می‌فرماید: (در این سرزمین ارواح مؤمنان دسته دسته با یکدیگر صحبت می‌کنند و هر مؤمنی در هر جایی از زمین بمیرد به او گفته می‌شود: (به وادی السلام ملحق شو که وادی السلام جایگاهی از بهشت است).
قبرهای صحابه و تابعین
در نجف اشرف برخی از صحابه, تابعین و یاران امام علی (علیه‌السّلام) و نواده‌های امامان به خاک سپرده شده‌اند. بسیاری از اینها در ثویه, سه کیلومتری نجف بین راه مسجد حنانه و مسجد کوفه, دفن هستند. این افراد عبارتند از:
1- احنف بن قیس
2- سهل بن حنیف
3- عثمان بن حنیف
4- عبیدالله بن ابی رافع
5- خبّاب بن ارت
6- رشید هجری
7- عبداللَّه بن ابی اوفی
8- کمیل بن زیاد نخعی
9- عبدالله بن یقطر
10- قنبر
11- میثم تمار
12- ابوبکر بن علی
13- زید بن صوحان
14- صعصعه بن صوحان
15- عمرو بن حمق خزاعی
16- سلیم بن قیس هلالی
17- نصر بن مزاحم منقری
علاوه بر این افراد, افرادی چون ابوموسی اشعری, زیاد بن ابیه, مغیره بن شعبه, داود بن حسن مثنی, حسن مکفوف نیز در این منطقه مدفون‌اند.
مقبره فقها و علمای دین
نجف آرامگاه جمع بسیاری از عالمان بزرگ است.